Jannemarie de Jonge maakt deel uit van het College van Rijksadviseurs, dat kennissessies heeft gehouden over planvorming vanuit het water- en bodemsysteem in regio’s zoals Zwolle/Kampen/Dalfsen en de groene metropoolregio Arnhem/Nijmegen. ‘We zijn in de jaren negentig in Nederland een ecologische hoofdstructuur gaan ontwerpen op basis van het bodem- en watersysteem. Maar voor verstedelijking speelde dat nog nauwelijks een rol. Ik was dan ook blij met de Kamerbrief Water en Bodem sturend’, zegt De Jonge. ‘Een vitale bodem en levendig water is een voorwaarde voor biodiversiteit, maar zeker in de stad staat dat besef nog aan het begin.’

Het College van Rijksadviseurs ondernam al diverse acties, zoals prijsvragen over biobased en natuurinclusief bouwen en een inventarisatie van goede voorbeelden van projecten op het gebied van water en bodem sturend. ‘We hebben ook een boekje gemaakt, waarin we aangeven dat je als regio eerst het bodem- en watersysteem en klimaateffecten in kaart moet brengen, waardoor je zicht krijgt op wat je beter wel en niet kunt doen. Neem landbouw in veengebieden, daar zijn allerlei oplossingen bedacht om met behulp van innovatieve drainage de bodem nat te houden. Maar als je weet dat je op langere termijn niet voldoende zoet water hebt om het systeem aan de praat te houden, investeer je in iets dat in de toekomst niet meer werkt. Wij helpen gemeenten graag bij toepassing van dit stappenplan.’

Het College zette een kenniscoalitie op en begeleidde samen met onder andere het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Deltares vier regio’s in een aantal sessies. ‘Dan ga je echt de diepte in. Elk gebied heeft z’n eigen focus. Met de regio Leiden/Den Haag/Delft keken we vanuit de schaal van een wijk naar het regionale niveau en dan realiseer je je dat elke druppel telt. Die druppel valt ergens in de stad en zal via het riool uiteindelijk in zee uitkomen. Als je piekbuien hebt, met veel druppels, wordt het systeem overbelast en krijgen we overstromingen. Je wil dat het water vertraagt en langer in de bodem blijft, dus dan is elke stoeptegel een belemmering voor infiltratie.

Door fundamenteler te kijken hoe je die ruimte beter kunt gebruiken, kom je tot oplossingen. Op de universiteitscampus van Delft blijkt bijvoorbeeld nog veel ruimte te zijn voor de auto op verharde parkeerplaatsen. Door dat aan te pakken voorkom je verderop in het systeem - in Den Haag - wateroverlast.’

Het voordeel van zo’n kenniscoalitie onder de vlag van het College van Rijksadviseurs is de onafhankelijkheid. ‘In veel gebiedsprocessen gaat het al snel over belangen en onderhandelingen wat wel en niet kan, terwijl dit traject gaat over goed begrijpen hoe zo’n gebied in elkaar zit en wat de uitdagingen zijn. Wij zijn niet bedreigend. En daarom is de samenwerking met Deltares fijn, die onafhankelijke kennis levert en reflectie geeft.

Over de bodem moet nog zoveel kennis verzameld worden. Hoe ziet zo’n vitale bodem eruit, welke bodemfuncties zijn belangrijk, wat betekent klimaatverandering? Het is voor velen nog een blinde vlek. Als je een boom ziet van twintig meter hoog, weet dan dat die ook twintig meter - met wortel en al - de grond in zit.’

Amsterdam speelt in op de (inter)nationale ontwikkelingen op het gebied van duurzaam bodemgebruik en -beheer, waaronder de Kamerbrief Water en Bodem Sturend en de Europese bodemstrategie en monitoringsrichtlijn. ‘Daarnaast redeneren we ook vooral vanuit onze eigen ambities op het gebied van vergroening, klimaatadaptatie, biodiversiteitsherstel en leefbaarheid die samenkomen in de Omgevingsvisie van Amsterdam, en waarvoor een vitale bodem het fundament is in de stad’, zegt Thijs Vlaar, beleidsadviseur gemeente Amsterdam. ‘We hebben een definitie van bodemgezondheid opgesteld waarin we uiteenzetten wat we verwachten van de bodem op een bepaalde plek. Als we het daarover eens zijn, hebben we een referentie om op terug te vallen.’

In samenwerking met de WUR ontwikkelt Amsterdam een bodemgezondheidsindex. Vlaar: ‘Het is een instrument waarmee we kunnen inschatten wat de waarde is voor het bodemgebruik op een bepaalde locatie. Bij gebiedsontwikkeling kunnen we vroegtijdig in kaart brengen met welke typen bodem we te maken hebben en hoe de bodem presteert. Zo kun je bijvoorbeeld voorkomen dat je ergens een park realiseert, terwijl de bodem daar absoluut niet geschikt voor is. Elke bodem vraagt een andere nuance in gebruik en samenstelling.’

Met de index is het ook mogelijk om bodemproblemen in de stad te beoordelen. In een gebied gaat bijvoorbeeld het groen snel dood en zijn er problemen met afwatering. ‘Met de index kunnen we kijken welk aandeel de bodem daar in heeft en welke indicatoren daar de oorzaak van zijn.’ Inmiddels is de Koersnota Gezonde Bodem opgesteld die beschrijft hoe Amsterdam invulling gaat geven aan haar eigen ambities op bodemgebied en relevante landelijke en Europese ontwikkelingen.

Dat brengt ook uitdagingen met zich mee voor het gebruik van de bodem en het water, vertelt Rozendaal. ‘In het verleden hadden we in de stad vaak een plekje over voor nieuwbouw, maar dat is voorbij. Als we iets toevoegen, leidt dat tot dilemma’s. Willen we meer woningbouw, dan moet er ook plaats zijn voor groenvoorzieningen voor meer biodiversiteit.’

Momenteel is de gemeente bezig de Omgevingsvisie verder uit te werken, waarin ook het ‘Ruimtelijk afwegingskader klimaatadaptieve gebouwde omgeving’ is opgenomen, een eerste landelijke uitwerking van het principe van water en bodem sturend. Het geeft de gemeente inzicht waar ze kunnen bouwen door per locatie de risico’s te tonen op het gebied van waterveiligheid, wateroverlast, bodemdaling en drinkwater.

Daarover wil de gemeente met de inwoners in gesprek. ‘We hebben een participatietraject opgezet, zegt Rozendaal. ‘Kan de nieuwbouw iets meer de lucht in en kan dit zonder dat we moeten indikken op het groen? Dat willen we graag van onze inwoners horen en zo willen we de bewustwording onder de bevolking vergroten.’ Daarbij zijn water en bodem sturend, de regionale visie van het College van Rijksadviseurs en de 33 structurerende keuzes van minister Harbers leidend. ‘In het Hoofdlijnenakkoord is vastgelegd dat water en bodem sturend moet zijn bij de transities waar we voor staan.’